Wiewiór mówi: Koń

Wiewiór

Koń domowy (Equus caballus L.) - ssak nieparzystokopytny z rodziny koniowatych. Koń został udomowiony w Mezopotamii i Chinach ok. 8-6 tys. lat temu. Przodkiem konia domowego były prawdopodobnie koń Przewalskiego i tarpan oraz wymarłe azjatyckie konie tundrowe i leśne. Ważna jest informacja, iż koń Przewalskiego wcale jeszcze nie wyginął, a tarpan odnajduje zamienną odmianę w koniku polskim. Takie same z wyglądu, stają się nowocześniejszymi potomkami wymarłych tarpanów.W styczniu 2007 zespół naukowców z Massachusetts Institute of Technology i Uniwersytetu Harvarda poinformował, że stworzył wstępną mapę genomu konia. Wysokość konia mierzy się w kłębie specjalną laską zoometryczną. Niegdyś najpopularniejsze zwierzę pociągowe, następnie wyparte przez maszyny (zob. traktor). Dziś używany w celach rekreacyjnych, pociągowo jedynie w biedniejszych gospodarstwach.

Wyhodowano wiele ras koni. Najpopularniejsze to:

czystej krwi arabskiej - jego krzyżówki dały początek wielu innym rasom
pełnej krwi angielskiej - konie wyścigowe
Polskie rasy koni:

rasa wielkopolska (wlkp)
rasa huculska (hc)
rasa śląska (śl)
rasa małopolska (młp)
Konik polski, inaczej konik biłgorajski (kn)
Polski koń zimnokrwisty (z)
Nazwy koni w zależności od wieku:

sysak - młody koń do około 6 miesiąca życia, odżywia się głównie mlekiem matki.
odsadek - młody koń odłączony od klaczy matki
źrebię - młody koń poniżej 1 roku.
klaczka - samica konia w wieku 1-3 lat.
ogierek - samiec konia w wieku 1-3 lat.
klacz, kobyła - samica konia powyżej trzeciego roku życia.
ogier - samiec konia powyżej trzeciego roku życia, zazwyczaj hodowany dla rozrodu.
Inne nazwy:

wałach - wykastrowany samiec.
wnęter - samiec konia z wadą rozwojową, polegającą na niewłaściwym umieszczeniu jąder (poza moszną - zob. wnętrostwo).

Umaszczenia koni
Konie charakteryzują się wielką różnorodnością umaszczeń, które w większości przypadków nie jest cechą rasową. Wyjątkami od tej reguły są rasy: haflinger (umaszczenie kasztanowate z konopiastą grzywą i ogonem), appaloosa (umaszczenie tarantowate), konik polski (umaszczenie myszate), palomino (umaszczenie izabelowate), fiording (umaszczenie bułane) oraz koń fryzyjski (umaszczenie kare, jedyną możliwą odmianą jest mała gwiazdka na czole), albino (umaszczenie białe).

Wśród umaszczeń koni wyróżnia się:

1. Umaszczenia jednolite (zasadnicze):
maść kasztanowata - żółtaworuda lub rudobrązowa sierść, grzywa i ogon w tym samym odcieniu lub jaśniejsze, kończyny bez czarnego podpalania. Występują odmiany na kończynach i głowie.
maść gniada - sierść brązowa od jasnej do brunatnej i prawie czarnej, grzywa, ogon i dolne odcinki kończyn - czarne.
maść izabelowata - barwa sierści żółtawa z jasnymi kończynami. Grzywa i ogon jaśniejsze, możliwe białe odmiany.
maść bułana - żółtawa lub popielatobura sierść z czarnymi kończynami. W ogonie i grzywie włosy czarne zmieszane z maścistymi.
maść kara - całkowicie czarna.
maść siwa - występuje tylko wtedy, gdy jedno z rodziców było tej maści. Po urodzeniu koń ma którąś z maści podstawowych i z wiekiem siwieje. Do pełnego osiwienia sierść składa się z włosów białych i maścistych. To czy koń będzie siwy można sprawdzić na źrebaku- ma wtedy białe włoski na powiekach.
maść biała (zwana również "albino") - konie urodzone jako białe mają jasnobrązowe lub jasnoniebieskie oczy, różową niepigmentowaną skórę i jasne kopyta. Natomiast czerwone oczy, jak u prawdziwych albinosów, nie występują.
maść palomino - zwana także izabelowatą. Barwa sierści, ogona i grzywy jest równego koloru, mleczno-waniliowego, kremowego. Mogą występować odmiany, choć jest to dość rzadkie.
2. Umaszczenia złożone:
maść srokata (zwana także pstrokatą, łaciatą, krasą) obok plam maści zasadniczej na skórze pigmentowanej występują białe plamy położone na skórze niepigmentowanej. Plamy te są najczęściej duże o nieregularnym kształcie obejmujące również grzywę, ogon oraz kopyta. Występują od urodzenia.
Typy:
Tobiano - biały koń z kolorowymi plamkami ma ciele zaczynającymi się od głowy przez klatkę piersiową, łopatki po zad, często obejmują również kłodę. Nogi białe. Jest to najczęstsza odmiana.
Overo jest przeciwieństwem Tobiano. Białe plamki maja nieregularny kształt i postrzępione brzegi. Zaczynają się na bokach i brzuchu konia rozchodząc się przez kark, kłodę i zad.
Tovero - połączenie dwóch pozostałych typów, lecz żeby je stwierdzić rodzice takiego konia muszą mieć dokumenty.
maść tarantowata - na całkowicie lub częściowo białej sierści występują nieregularnie rozmieszczone niewielkie, ciemne plamy.
3. Umaszczenia mieszane:
maść dereszowata (pleśniawa) - włosy białe i maściste wymieszane są w proporcji 1:1. Głowa, szyja i kończyny mają przewagę włosów maścistych (gniadych, karych lub kasztanowatych), natomiast tułów białych. W odróżnieniu od maści siwej, dereszowate umaszczenie występuje od urodzenia. W zależności od maści zasadniczej wyróżnia się następujące odmiany: gniadodereszowata, kasztanowatodereszowata, karodereszowata, bułanodereszowata, izabelowatodereszowata. Ciekawostką jest to, że ilość włosów białych zależna jest od pory roku.
Siwa w hreczce - na siwym koniu występują brązowe lub czarne, małe plamki.

Chody koni
Wśród naturalnych chodów konia rozróżnia się (w kolejności według prędkości):

Kłus wyciągnięty w wykonaniu siwego ogiera rasy andaluzyjskiejstęp - chód czterotaktowy; koń stawia nogi w kolejności: lewa przednia, prawa tylna, prawa przednia, lewa tylna. Rodzaje stępa: zebrany, pośredni, roboczy i wyciągnięty.
kłus - chód dwutaktowy, koń stawia dwie nogi po przekątnej (prawa przednia i lewa tylna, lewa przednia i prawa tylna). Rodzaje kłusu: zebrany, pośredni, roboczy, wyciągany. Z punktu widzenia jeźdźca w rekreacji - kłus anglezowany, wysiadywany (ćwiczebny) lub w półsiadzie.
W jeździe rekreacyjnej oraz w konkursach ujeżdżeniowych w czworoboku, gdy jeździec anglezuje, powinien on podnosić się z siodła w momencie, gdy koń stawia przednią, zewnętrzną nogę.

galop - trójtaktowy chód konia (źle ułożone konie czasem galopują czterotaktem), koń stawia najpierw nogę tylną, potem dwie nogi po przekątnej, a następnie przednią prowadzącą - w zależności więc, która noga stawiana jest jako ostatnia, rozróżnia się galop na lewą i prawą nogę. Rodzaje galopu: zebrany, roboczy, pośredni, wyciągany. Można galopować w półsiadzie lub w pełnym siadzie.
Koń powinien galopować na tę samą nogę, w którym kierunku jedzie (w lewo - na lewą, w prawo - na prawą). Jeśli tak nie jest, mówi się, że koń jedzie kontrgalopem. Jazda kontrgalopem jest niebezpieczna, bowiem utrudnia koniowi zachowanie równowagi.

Galop - na podstawie 16 zdjęć Eadwearda Muybridgea z 1887 rokucwał - jest najszybszym rodzajem galopu, często uważany za odrębny chód, gdyż w przeciwienstwie do innych rodzajów galopu jest czterotaktowy. Koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, prawa tylna, lewa przednia, prawa przednia, lub odwrotnie, po czym następuje faza lotu (na animacji).
Oprócz tych podstawowych chodów konia wyróżnia się jeszcze dwutaktowy inochód (koń stawia nogi w kolejności: prawa przednia i prawa tylna, a następnie lewa przednia i lewa tylna) oraz tölt . Istnieje również wiele chodów sztucznych, np. piaff, czy kłus hiszpański.

Chody mogą być wrodzone (stęp, galop, kłus, cwał) lub nabyte (piaff, pasaż). Każdy z wymienionych powyżej chodów ma dwa rodzaje (tempa): szybki i wolny .

Uzębienie konia
Końskie zęby stale rosną, mniej więcej 4 mm rocznie. Są one systematycznie ścierane ok. 2 mm na rok, wskutek rozcierania pobieranego pokarmu. Szczęka jest szersza niż żuchwa, dlatego zęby trzonowe i przedtrzonowe ścierają się nierównolegle, pod kątem. Miękki pokarm powoduje, że zęby trzonowe i przedtrzonowe nie ścierają się równomiernie na całej powierzchni, co powoduje że na zewnętrznej stronie zębów górnych i wewnętrznej stronie zębów dolnych tworzy się ostra jak nóż krawędź. Należy przynajmniej raz do roku skontaktować się z weterynarzem, który sprawdzi stan uzębienia zwierzęcia i w razie potrzeby odpowiednio je starnikuje. Problemy związane z uzębieniem przekładają się bardzo często na kłopoty w pracy z końmi - trudności przy kiełznaniu, niespokojna głowa, nieakceptowanie wędzidła, problemami z pobieraniem pokarmu oraz przeżuwaniem.

Zootechniczna terminologia części ciała konia

Głowa, na której wyróżnia się:
Część górna (mózgowa):
potylicę - za uszami w miejscu, gdzie szyja łączy się z głową
ciemię - przed i między uszami
grzywka (czupryna) - pęk włosów pokrywający ciemię
czoło - znajduje się między oczami
oczodoły i oczy
skronie - między małżowiną uszną i okiem
małżowiny uszne z okolicami przyusznymi
Część pyskowa (trzewioczaszka):
nos z grzbietem nosa
nozdrza
chrapy
otwory nosowe
warga górna
warga dolna z bródką
szpara pyskowa z kątami pyskowymi
lica
policzki i okolice łzowe
ganasze
sanki - czyli dolne i tylne brzegi żuchwy
rów międzyszczękowy
Szyja na której wyróżnia się:

boki szyi (lewy i prawy)
kark
grzywę - czyli włosień wystający z karku
wrąb (przegub karkowy)
podgardle - to dolny brzeg szyi
przegub gardłowy
rowki naczyniowe - znajdują się z obu stron szyi w okolicy podgardla
Tułów (kłoda) składa się z:

Przód tułowia:
kłąb
łopatka
występ barkowy
staw barkowy
łokieć
pacha
Środek tułowia (łącznik):
grzbiet
lędźwie (nerka)
ożebrowanie klatki piersiowej
mostek
brzuch
podbrzusze
słabizny
doły głodowe
Zad:
krzyż
zewnętrzne guzy biodrowe
udo
kolano z fałdem kolanowym
kulsze
pośladki
krocze, odbyt i srom (u klaczy)
nasada ogona
rzep ogona
kiść ogona
Nogi (część wolna kończyny)

podramię (przedramię)
nadgarstek (napiąstek)
nadpęcie
okolica stawu pęcinowego z ostrogą i szczotką pęcinową
pęcina
korona
kopyto
kasztany - występują na wewnętrznej stronie przedramienia i stawu skokowego

Konotacje w kulturze
Koń - jaki jest, każdy widzi - to adnotacja dotycząca konia w późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny pióra Benedykta Chmielowskiego. Dziś pełni ona rodzaj popularnego powiedzonka, którym kwituje się różnego rodzaju oczywistości.
Koń - podać jego odgłos - to cytat ze słynnej komedii Rejs w reż. Marka Piwowskiego. Odpowiedź Pa-ta-taj jest oczywiście błędna, bo chodziło o odgłos paszczowy.
Koń go zjadł - staropolskie przysłowie; według jednej z interpretacji chodzi w nim o horrendalnie wysokie koszty utrzymania konia pod wierzch.
koń trojański
Pegaz
jednorożec
hipogryf
tryton
hipoterapia
onoterapia
zodiak chiński
rydwan (tarot)
kelpie
hippokamp (mitologia)
konina
postawa jeźdźca w sztukach walki
biały koń nie jest koniem
podwoda

Słynne konie
Brego - koń Aragorna. z Władcy Pierścieni
Bucefał - koń Aleksandra Wielkiego
Cienistogrzywy (Shadowfax) - wierzchowiec Gandalfa z Władcy Pierścieni
Ed - koń, który mówi
Incitatus
Kasztanka - koń Józefa Piłsudskiego
Ksantos
Mądry Hans
Mój Kary - kary koń z książki Anny Sewell
Płotka - imię każdego wierzchowca wiedźmina Geralta z Rivii, głównego bohatera sagi o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego
Rosynant - rumak Don Kichota
Seabiscuit - amerykański ogier wyścigowy
Shergar - angielski ogier wyścigowy

Bibliografia
Martin Haller Rasy koni, tłum. Józef Kulisiewicz, Jacek Łojek. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2002. ISBN 83-7073-121-X